Վարդան Արամյան. այսօր մեզ համար ամենավտանգավորը գերհավակնոտ և անիրատեսական նպատակների սահմանումն է

Արմինֆո.Հայաստանի ՀՆԱ-ի աճը 2024 թվականի արդյունքներով կլինի 5% - ի սահմաններում, բայց՝ բնավ ոչ 7%՝ համաձայն հաստատված պետբյուջեի, և՝ ոչ 5,8%, ինչպես ակնկալում են ֆինանսական իշխանությունները գալիք տարվա բյուջեի նախագծով։ Այդ մասին հայտարարել է պետական ֆինանսների կառավարման գծով միջազգային խորհրդատու, ՀՀ ֆինանսների նախկին նախարար Վարդան Արամյանը՝ ԱրմԻնֆո-ի թղթակցի հետ հարցազրույցում:

- Պարոն Արամյան, սեպտեմբերի 26-ին կառավարությունը հավանություն տվեց 2025թ. պետական բյուջեի նախագծին: Փաստաթղթով իշխանությունները ընթացիկ տարվա վերջին բյուջեով նախատեսված 7 տոկոսի փոխարեն ակնկալում են 5,8 տոկոս աճ, իսկ 2025 թվի արդյունքներով՝ 5,6 տոկոս «համեստ» աճ ։ Շատերին անհանգստացրել է այն, որ կառավարությունը ստիպված է եղել սրբագրել սեփական կանխատեսումները, որոնք ամրագրված են նաեւ իր գործունեության ծրագրով ՝ տարեկան առնվազն 7 տոկոս աճ ապահովելու վերաբերյալ։ Բանն ինչու՞մ է:

 -"Չարիքի արմատն", առաջին հերթին, թաքնվում է երկրի իշխանությունների վարած տնտեսական քաղաքականությունում։ Միշտ շոկային իրավիճակներում թիվ մեկ խնդիրն է պաշտպանել արտահանման հատվածը՝ երկրի տնտեսական ներուժի ողնաշարը։ Միայն դիվերսիֆիկացված արտահանման հատվածն է ի զորու ապահովել այնպիսի փոքր ծավալներով երկրի տնտեսության կայունությունը, ինչպիսին մերն է՝ արտաքին ցնցումներին դիմակայելու նրա ունակությունը։ Մինչդեռ, հայկական արտահանումը ստիպված է եղել հարվածին դիմաակայել միայնակ և առանց նախապատրաստության։

Երբ երկիր մեծ գումարներ են գալիս տարբեր խողովակներով, իսկ տնտեսական քաղաքականության մեջ որակական սրբագրումներ չեն կատարվում, արտահանմանն ուղղված հատվածը սկսում է կորցնել եկամուտներ ու շնչահեղձ լինել։ Առաջին հերթին արտահանող արտադրողների վրա ճնշում է գործադրում ազգային արժույթի արժեւորումը՝ արտարժույթի ներհոսքի եւ գնաճը զսպելու Կենտրոնական բանկի անզիջում ջանքերի պատճառով։ Եվ , եթե կառավարությունը չի միջամտում գործընթացին ՝ նպատակ ունենալով օգնել ԿԲ-ին, մի կողմից, պայքարել գնաճային սպառնալիքների դեմ, իսկ, մյուս կողմից, աջակցել արտահանման ոլորտին, ապա կենտրոնական բանկերը նախապատվությունը տալիս են գնային կայունության ապահովմանն ուղղված քաղաքականությանը և թույլ են տալիս փոխարժեքի թանկացում, իսկ երբեմն, նույնիսկ, մեղմացնում են գնաճային ռիսկերը, հիմնականում,արժույթի փոխարժեքի միջոցով՝ ինչպես մեր դեպքում։ Այս պայմաններում արտահանման հատվածը կորցնում է գնային մրցունակությունը, ինչը հանգեցնում է երկրում արտադրվող ապրանքների նկատմամբ արտաքին պահանջարկի համեմատական նվազմանը։

Երկրորդ.  արտահանողների համար սպառնալիքը բխում է նաև արժույթի, այսպես կոչված, արտաքին և ներքին իրական փոխարժեքից։ Արտաքին իրական փոխարժեքը բնութագրում է տվյալ երկրում և արտերկրում ապրանքների գների հարաբերակցությունը՝ արտահայտված մեկ արժույթով: Եթե իրական փոխարժեքը բարձր է, ապա արտասահմանյան ապրանքները համեմատաբար էժան են, իսկ սեփական երկրում արտադրված ապրանքները համեմատաբար թանկ են: Եվ՝ հակառակը: Իսկ ներքին իրական փոխարժեքը ոչ արտահանման հատվածի գների հարաբերակցությունն է, ինչպես՝ շինարարությունը, ինչպես նաև արտահանման ոլորտի ծառայությունների մի մասը: Եվ, եթե ոչ արտահանման հատվածում գներն ավելի արագ են աճում, քան արտահանման ոլորտում, ինչը հանգեցնում է ներքին իրական փոխարժեքի բարձրացմանը, ապա, այլ հավասար պայմաններում, ոչ արտահանման հատվածում շահութաբերությունն աճում է, և այն սկսում է յուրացնել ֆինանսական և մարդկային ռեսուրսները արտահանման հատվածից: Որպես օրինակ, եթե հիշում եք, 2002-2003թթ. Հայաստանում լավ զարգացած երեսակման հատվածը սկսեց նեղանալ, ալմաստ երեսակողներն սկսեցին փակել իրենց ձեռնարկություններն ու արտադրամասերը, քանի որ հայկական դրամի արժևորումն այդ բիզնեսը դարձրեց ոչ շահավետ։ Նրանց մեծ մասը տեղափոխվեցին շինարարության հատված, որտեղ եկամտաբերության աստիճանը բարձր էր: Այսօր համանման իրավիճակ է ստեղծվում. կապիտալը հոսում է շինարարության հատված, իսկ ծառայությունները՝ զբոսաշրջություն, ռեստորանային բիզնես։

Երրորդ խնդիրն առնչվում է այն բանին, որ երբ փողը հոսում է դեպի ներքին տնտեսություն, ԿԲ-ը գների կայունությունը պահպանելու նպատակով սկսում է բարձրացնել առանցքային տոկոսադրույքը՝ ի հակակշիռ շարունակվող և ճնշող գնաճի։ Այդ երկու գործոնները հարվածում են միջին ընդհանուր ծախսերի կորին, ինչի պատճառով աճում են ինչպես արտահանող, այնպես էլ չարտահանող հատվածի ծախսերը։ Եվ , եթե վերջինի համար ծախսերի աճն այնքան էլ ցավոտ չէ, քանի որ զուգահեռաբար և շատ ավելի արագ են աճում նրա ներքին եկամուտները, ապա արտահանող հատվածի համար այդ ծախսերն անտանելի են դառնում ՝ կապված թողարկվող արտադրանքի ինքնարժեքի աճի և ազգային արժույթի թանկացման պատճառով եկամուտների կրճատման հետ։

- Կարծում եմ՝ աշխարհը գիտի, թե ինչպես լուծել նման խնդիրները։ Հայաստանի իշխանությունները ստիպված չէին լինի հեծանիվ հայտնագործել:

- Անշուշտ։ Իրավիճակը կարող էր փրկել հարկաբյուջետային և դրամավարկային գործիքակազմի համաձայնեցված աշխատանքը։ Այսինքն, առաջին հերթին, կառավարությունը պետք է ուժեղացներ գործողությունների համակարգումը Կենտրոնական բանկի հետ և անցներ ստերիլիզացման քաղաքականության համատեղ իրականացմանը, այսինքն, ԿԲ-ն գներ դոլարային ավելցուկները մեծ ծավալներով ՝ թույլ չտալով ազգային արժույթի փոխարժեքի ամրապնդում (մինչ ռուս-ուկրաինական հակամարտությունը ԱՄՆ դոլարը ՀՀ-ում արժեր մոտ 480 դրամ մեկ դոլարի դիմաց, սակայն, 2022 թվականի կեսերից մինչ օրս որոշ շեղումներով պահպանվում է մեկ դոլարի դիմաց 380 դրամի մկարդակում -խմբ.)։ Միաժամանակ, կառավարության հետ համակարգված աշխատանքի արդյունքում պետական պարտատոմսերի չնախատեսված թողարկման միջոցով շուկայից դուրս մղելով դրամային ավելցուկները (տնտեսության մեջ ձևավորված ԱՄՆ դոլարի մեծ ծավալի գնումների հաշվին)՝ անհրաժեշտ էր այդ ֆինանսական միջոցները նույն տոկոսներով կամ, նույնիսկ, մի փոքր ավելի ցածր դնել ԿԲ-ում ՝ ֆիսկալ բեռը չավելացնելու համար։

Մինչդեռ, աշխատանքի համակարգման ցածր մակարդակի պատճառով դրամային ավելցուկների մի մասը դուրս մղվեց տնտեսությունից, սակայն՝ տոկոսադրույքների բարձրացում թույլ չտալու համար Ֆինանսների նախարարությունը գնաց ներքին պարտքի մարման ժամկետների կրճատման ՝ կարճ պետական պարտատոմսերի թողարկման։ Իսկ դա խնդրահարույց է, քանի որ մեծացնում է ընթացիկ պարտքի ծավալը։

Երկրորդ՝ ֆիսկալ քաղաքականության գծով պետք էր կենտրոնանալ ոչ արտահանման հատվածի հարկման վրա, որպեսզի, մի կողմից, սառեցնեին ոչ արտահանման հատվածի գերբնական աճը և, մյուս կողմից, տնտեսությունից հանեին ԿԲ-ի կողմից արտարժույթի մեծ գնումների արդյունքում առաջացած դրամային ավելցուկները, իսկ ամբողջ գումարը կամ պահեին ԿԲ-ի կառավարական հաշիվներում, կամ այդ գումարի մի մասն ուղղեին արտահանման հատվածի պահպանմանը։ Մինչդեռ 2022-23թթ., ընդհակառակը, հիմնականում, հարկերն ապահովել է արտահանման ոլորտը։

Այսպիսով, կարելի է փաստել, որ համարժեք միջոցներ այդպես էլ չձեռնարկվեցին, իսկ տնտեսության աճը 2023թ. վերջին և 2024թ. սկզբին ապահովվեց, հիմնականում, մոտ 5-6 մլրդ դոլարի ոսկու վերաարտահանման հաշվին։ Արդյունքում ունենք այն, ինչ ունենք, և այսօրվա դրությամբ շաահել է միայն արտահանման կողմնորոշում չունեցող հատվածը։

Հետևաբար, երբ մի ոչ այնքան գեղեցիկ օր չեզոքացվում են աճին նպաստող արտաքին գործոնները՝  նույնքան հանկարծակի, ինչպես ծագել էին, մենք ռիսկի ենք դիմում հայտնվել 2009 թվականի իրավիճակում։

 Այդ առնչությամբ 2024 թվականի պետբյուջեի նախագծով ակնկալվող ՀՆԱ-ի 5,8 տոկոս աճը համարում եմ բավականին լավատեսական։ Կարծում եմ՝ ներկայիս պայմաններում 5 տոկոսի սահմաններում աճն ավելի իրատեսական է։ Լավատեսական է նաև 5,6 տոկոս աճը՝ հաջորդ տարվա համար, եթե դրական շոկի ևս մեկ ալիք չլինի, ինչպես եղավ ոսկու վերաարտահանման դեպքում։ Ի դեպ, 2025թ. բյուջեի նախագծին կից պարզաբանման մեջ Ֆինանսների նախարարությունը ևս խոսում է տնտեսական աճի ռիսկերի մասին, ընդ որում, հարկ է նշել, որ այդ ռիսկերի բաշխման գրաֆիկը, այսպես կոչված, հովհարային աղյուսակը ևս ցույց է տալիս, որ 2025թ. աճի տեմպերի նվազումն ավելի հավանական է, քան հակառակը  …

Այսպիսով, աշխարհաքաղաքական տուրբուլենտության պատճառով այս փուլում շատ բարձր հավանականությամբ ինչ - որ բան պնդելը չափազանց դժվար է։ Չէ որ ավելի քան մեկ տարի առաջ ոչ ոք չէր կարող իմանալ "երկնային մանանայի մասին"՝ ռուսական ոսկու եւ ալմաստների արտահանման եւ հետագա վերաարտահանման "տարանցիկ ալիքի" տեսքով։ Եթե այդ գործոնը չլիներ, մենք չէինք կարող նույնիսկ 5%-ի մասին երազել, լավագույն դեպքում «կաղոթեինք» 2-3%-ի համար։ Հետևաբար, հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ ՀՀ տնտեսությունը դեռևս բավականին կախված է ՌԴ-ից, անգամ տեղական տնտեսության բարդությունների պայմաններում, ամենափոքր պատուհանը՝ բացված 1,8 տրլն դոլարանոց ռուսական տնտեսությամբ՝ հենց նույն 5 մլրդ դոլարի չափով, Հայաստանի տնտեսության համար կարող է փրկարար նավակի դեր խաղալ։

- Ս. թ. մայիսին Հայաստանի ֆինանսների նախարար Վահե Հովհաննիսյանն ԱրմԻնֆո-ին հավաստիացրել էր, որ Հայաստանի ՀՆԱ-ի գեներացման աճի ներուժը նախկին 4-4,5% - ից աճել է մինչև 5,5-6%՝ շնորհիվ կառուցվածքային բարեփոխումների, ներդրումների, վերջին 2 տարում կառավարության աշխատանքի արդյունքում տարբեր ոլորտների զարգացմանն աջակցելու ծրագրերի: Արդյո՞ք կիսում եք նախարարի լավատեսությունն այս կտրվածքով։

- Ես շատ կցանկանայի, որ ամեն ինչ այդպես լիներ, բայց ոչ, ցավոք, չեմ կիսում։ Ահա տեսեք, եթե, օրինակ, վերլուծենք նախաճգնաժամային 2002-2006թթ. վիճակագրական տվյալները, ապա կարող էր թվալ, թե մեզ մոտ տնտեսական աճի որոշակի ներուժ էր ձեւավորվել։ Այդ ժամանակահատվածում տնտեսաչափական գնահատականները ցույց տվեցին արտադրության գործոնների ընդհանուր արտադրողականության աճ, կամ, պարզ ասած, որ տնտեսության մեջ ընդհանուր արտադրողականությունն աճում է: Բայց այդ ցուցանիշները ներառում էին նաև, այսպես կոչված, <աղմուկի> գործոն (2002 թ. տնտեսագիտության Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր, հոգեբան Դանիել Կանեմանի ռացիոնալության Noise գործոն՝ - խմբ.): Այսօր ես կարող եմ ասել, որ ՀՆԱ-ի աճի ներուժն այսօր, նույնիսկ, ավելի ցածր է, քան նախկինում հայտարարված 4-4, 5% - ը։ Դա ակնհայտ կդառնա, երբ մեր աճի վրա դրական ազդեցություն ունեցող բոլոր արտաքին ժամանակավոր գործոնները վերանան, ինչպես դա մեզ հետ պատահեց 2001-2008թթ.: Այն ժամանակ համանման իրավիճակն էր, և եթե 2001թվին Հայաստանում գրանցվել է 9,6 տոկոս տնտեսական աճ, ապա արդեն նախաճգնաժամային 2002-2008թթ. մեր ՀՀ տնտեսությունն աճել է թռիչքաձև՝ երկնիշ թվեր ցույց տալով ։ Մասնավորապես, 2002 թ. ցուցանիշը հասել է 12,9%-ի, 2003 թ.' 14%-ի, 2004 թ.'  10,5%-ի, 2005 թ. '13,9% - ի, 2006 թ.' 13,2%-ի, 2007 թ.' 13,7%-ի: Այն ժամանակ մենք պարծենում էինք, որ մեր ներուժը հասել է առնվազն 7% - ի: Բայց արդեն 2008 թվականին տեմպերը նվազեցին մինչև միանիշ 6,8%, իսկ 2009 թվականին տնտեսությունը 14,2% անկում  ապրեց։ Հետո արդեն մի քանի տարվա ընթացքում մենք լիովին <բավարարվեցսւմ էինք> 3,5% միջին աճով:

Այսօր մեզ համար ամենավտանգավորը պետական բյուջեում սխալ թիրախավորումն է, այսինքն ՝ գերհավակնոտ և անիրատեսական նպատակների սահմանումը։ Նաեւ այդ պատճառով ես չէի հավատում, և, ինչպես պարզվեց, միանգամայն արդարացված, տնտեսության կարողությունը 2024 թվականին ապահովել հարկեր/ՀՆԱ ցուցանիշի բարելավում 0,7 տ. կ. - ով ՝ ի հավելումն 2023 թվականի արդեն իսկ բարելավված 0,8 տ. կ. ցուցանիշի (ս. թ. առաջին կիսամյակի արդյունքներով հարկային թերակատարումը կազմել է մոտ 8-9% - խմբ.) ։ Նույն կերպ վստահ չեմ, որ 2025 թվականին հարկեր-ՀՆԱ հարաբերակցությունը, 2024 թվականի սպասվող ցուցանիշի համեմատ, կավելանա 0,7% - ով (հաստատված բյուջեի համեմատ ՝ 0,1%) և կհասցվի 25% թիրախային ցուցանիշի։

Այսպիսով, վստահաբար կարելի է ասել, որ ֆինանսական իշխանությունները դժվարին կացության մեջ են և, ամենայն հավանականությամբ, հաջորդ տարի չեն կարողանա 304,1 մլրդ դրամով ավելի շատ հավաքել, քան սպասվում էր 2024-ի վերջին։ Նախ, ՀՀ ՀՆԱ-ն այնքան էլ հարկունակ չէ, և, երկրորդ, չնայած հարկային քաղաքականության ոլորտում որոշ դրական տեղաշարժերին՝ եկամտահարկի հայտարարագրման համակարգին անցմանը, շրջանառության հարկի արտոնյալ համակարգի վերանմանը և այլն, այդ ամենը բավարար չի լինի հարկեր/ՀՆԱ հարաբերակցության նման էական բարելավում ապահովելու համար:

Եվ, որ ամենավտանգավորն է, չի կարելի տեսչական մարմնի, տվյալ դեպքում ՝ Պետեկամուտների կոմիտեի առջև ցանկացած եղանակով բյուջեի ճեղքը փակելու խնդիր դնել։ Նրանք դա կանեն այնպես, ինչպես կարող են, մեր դեպքում՝ փորձելով ամբողջությամբ քրեականացնել ապառքները: Այդ քաղաքականության հետևանքը կլինի ոչ թե ցանկալի ցուցանիշի ապահովումը, այլ՝ բիզնեսի միգրացիան և կապիտալի փախուստը։ Ես տեսնում եմ, որ շատ գործարարներ արդեն մոտ են "ճամպրուկային տրամադրությանը":