«Հյուսիս-Հարավ» ծրագրի շինարարական ոդիսականը. 12 տարում հանձնվել է ճանապարհի ընդամենը 10 տոկոսը

Արմինֆո. "Հյուսիս-Հարավ" ճանապարհային միջանցքի ներդրումային ծրագիրը, որը նախատեսվում էր ավարտել 4-5 տարվա ընթացքում, ծախսելով 1 մլրդ դոլարից պակաս գումար, այսօրվա դրությամբ իրականացվել է 10% - ով, իսկ ներգրավված վարկերի չափը 2024 թվականի մայիսի վերջին կազմել է 800,7 մլն դոլար։ Ընդ որում, 12 տարին լրանալուց հետո նախագծի համար պատասխանատուները վախենում են խոսել ինչպես դրա ավարտի ժամկետների, այնպես էլ՝ վերջնական արժեքի մասին։

Եվ, այնուամենայնիվ, կատարված աշխատանքների և ծրագրի ֆինանսավորման մասին ԱրմԻնֆո-ին ինչ-որ բան տեղեկացրել են Տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարությունում (ՏԿԵՆ), ինչպես նաև ՀՀ ֆինանսների նախարարությունում: Եվ ստացվեց  շատ <մաշված> պատկեր:

"Հյուսիս-Հարավը" անկախ Հայաստանի պատմության ամենամասշտաբային նախագծերից մեկն է։ Այդ ճանապարհը իրանական սահմանից մինչեւ վրացական սահմանը տարածությունը կկրճատի  556 կմ-ից մինչեւ 490 կմ։ Ճանապարհն էապես կհեշտացնի ելքը դեպի Սև ծով՝ ոչ միայն Հայաստանի, այլև Իրանի համար։

Այդուհանդերձ, նախագծի մասշտաբայնությունը ոչ մի կերպ չի փոխկապակցվում Հայաստանի իշխանությունների, ինչպես նախկին, այնպես էլ ներկա, կողմից դրա իրականացման տեմպի հետ ։ 2009թ. մարտին Հայաստանի այն ժամանակվա տրանսպորտի և կապի նախարար Գուրգեն Սարգսյանը հայտարարել էր, որ ծրագրի իրականացման մեկնարկը կտրվի 2009թ. ապրիլին ՝ Ասիական զարգացման բանկի կողմից հայտարարված մրցույթի հաղթողի կամ հաղթողների մասին որոշում կայացնելուց հետո: Եվ, չնայած այն հանգամանքին, որ Հայաստանի խորհրդարանը 2010թ. փետրվարին վավերացրեց ԱԶԲ-ից 500 մլն դոլարի ֆինանսական միջոցներ ստանալու վարկային համաձայնագրերը (անհրաժեշտ 962 մլն դոլարից), միայն 2012թ. սեպտեմբերի 13-ին տրվեց ծրագրի պաշտոնական մեկնարկը: Այն ժամանակ Երևան - Արարատ ավտոմայրուղու առաջին հատվածի հիմնարկեքի արարողության ժամանակ տրանսպորտի արդեն հաջորդ նախարար Գագիկ Բեգլարյանը և այլ պատասխանատու աաանձինք հայտարարեցին, որ նախագիծը նախատեսվում է ամբողջությամբ ավարտել 2016 - 2017թթ.:

Մեկնարկից կես տարի չանցած ՝ 2013-ի փետրվարին իշխանությունները նախագծի արժեքը վերանայեցին մինչեւ 1,5 մլրդ դոլար: Իսկ 2017թ. սեպտեմբերին տրանսպորտի նոր նախարար Վահան Մարտիրոսյանի շուրթերից նոր թիվ հնչեց՝ ամբողջ 556 կմ երկարությամբ "Հյուսիս-Հարավ" ավտոմայրուղու կառուցումը կարժենա ավելի քան 2 մլրդ դոլար, քանի որ միայն դրա հարավային հատվածը՝ Արտաշատ եւ Մեղրի քաղաքների միջեւ, նախնական գնահատականով, կպահանջի 1,5 մլրդ դոլարի կապիտալ ներդրումներ:

Անցած ժամանակահատվածում ծրագրի կապալառուները, ինչպես նաև պաշտոնատար անձինք բազմիցս դարձել են քրեական խրոնիկայի հերոսներ. նրանց մեղադրել են առանձնապես խոշոր չափերով խարդախության համար: Ինչպես 2018թ. վերջին հայտարարեց "հեղափոխական" կառավարության ղեկավար Նիկոլ Փաշինյանը ,"ինչ իրականացրել են՝  բոլորը գողացել են: Եվ լավ է, որ ծրագիրը չիրագործվեց, որովհետև այն չիրականացնելով, առաջին հերթին, հնարավոր եղավ կանխել կոռուպցիան։ Մենք ունենք քաղաքական մոտեցում և այն իրականացնում ենք", - ասաց նա։ Համապատասխանաբար, մշտապես վերանայվում էին նախագծի ավարտման ժամկետները։

Արդյունքում, ինչպես ԱրմԻնֆո-ին հաղորդել են ՏԿԵՆ-ում, <Հյուսիս-Հարավ> ներդրումային ծրագրի իրականացման 12-ամյա ժամանակահատվածում կառուցվել է 49,7 կմ ճանապարհ: Մասնավորապես, Տրանշ-1-ի շրջանակներում շահագործման են հանձնվել Երևան - Աշտարակ (11,4 կմ) և Երևան - Արտաշատ (19,6 կմ) հատվածները, ևս 18,7 կմ կառուցվել է Տրանշ-3-ի (Թալին-Լանջիկ) շրջանակներում:

Այսօր ընթացքի մեջ են Ագարակի հնագիտական տեղանքը շրջանցող Տրանշ-2 8 կմ ճանապարհի, Աշտարակ-Թալին 34 կմ հատվածի, ինչպես նաև Լանջիկ-Գյումրի (Տրանշ-3) 23 կմ հատվածի շինարարական աշխատանքները: Շինարարներն աշխատում են նաև Տրանշ-4-ի շրջանակներում Քաջարան-Ագարակ 32 կմ հատվածում:

Ճանապարհի ամենահարավային հատվածում (Ագարակ-Քաջարան) շինարարության նախապատրաստական աշխատանքներ են ընթանում, այստեղ արդեն կապալառու է ընտրվել ։ Շուտով կհայտարարվի Քաջարանի թունելի համար մրցույթ, իսկ Մ-2 Երևան-Երասխ-Գորիս-Մեղրի-Իրանի սահման գոյություն ունեցող ճանապարհի 4 կմ հատվածի (մոտ 7 կմ երկարությամբ) թունելի կառուցման և վերակառուցման աշխատանքները նախատեսվում է սկսել միայն 2025 թվականին:

Հաջորդ տարի նախատեսվում է նաև սկսել Հյուսիս-Հարավ ճանապարհային միջանցքի 4-րդ տրանշի Սիսիան-Քաջարան շուրջ 60 կմ երկարությամբ նոր ճանապարհահատվածի (ներառյալ Բարգուշատի թունելը) կառուցման աշխատանքները: Աշխատանքները կիրականացվեն երեք ենթաբաժիններով. հյուսիսային հատված ՝ 27,12 կմ երկարությամբ, Բարգուշատի թունելի հատված՝ 8,65 կմ երկարությամբ, և հարավային հատված՝ 24,25 կմ երկարությամբ: Ընդհանուր առմամբ, ճանապարհահատվածի երեք ենթաբաժինների կառուցման համար կպահանջվի 708 մլն եվրո վարկային միջոցներ: Հարավային ենթաբաժինը նախատեսվում է իրականացնել ՎԶԵԲ-ի և Եվրոպական ներդրումային բանկի (ԵՆԲ) համատեղ ֆինանսավորմամբ: ՎԶԵԲ - ի կողմից ներկայացված նախնական ծրագրի համաձայն, հարավային հատվածի ֆինանսավորման համար անհրաժեշտ վարկային միջոցները կազմում են 373 մլն եվրո, որից 236 մլն եվրոն նախատեսվում է ներգրավել ՎԶԵԲ-ից, իսկ մնացած 137 մլն եվրոն՝ ԵՆԲ-ից:

Ընդհանուր առմամբ, ինչպես ԱրմԻնֆո-ին տեղեկացվել է Ֆինանսների նախարարությունում, ծրագրի մեկնարկից ի վեր, դրա իրականացման համար Հայաստանը ներգրավել է 800,74 մլն դոլար: Այսպես, Տրանշ 1 - ի (Երևան-Աշտարակ, Երևան-Արտաշատ ճանապարհահատված) շրջանակներում Ասիական զարգացման բանկից (ԱԶԲ) ներգրավվել են 38,44 մլն SDR և 50,65 մլն դոլար վարկային միջոցներ (միջոցների օգտագործման վերջնաժամկետը՝ 30.06.2017 թ.): Վարկի գումարից հանվել է մոտ 43 հազար դոլար: Վարկային միջոցներից օգտագործվել է 57 061 749,4 դոլար: Առաջին Տրանշի շրջանակներում պետության համաֆինանսավորումը կազմել է մոտ 10 մլն դոլար։

Տրանշ 2-ի (Աշտարակ-Թալին) իրականացման համար ԱԶԲ-ն կրկին տրամադրել է 170 մլն դոլար վարկ: 2024 թվականի մայիսի 23-ի դրությամբ այդ գումարից օգտագործվել է 101,046,056. 6 դոլար (միջոցների օգտագործման վերջնաժամկետը՝ 31.12.2024 թ.): Պետության համաֆինանսավորումը կազմել է մոտ 40 մլն դոլար։

Տրանշ 3-ի համար (Թալին-Լանջիկ, Լանջիկ-Գյումրի) ԱԶԲ-ը տրամադրել է 100 մլն դոլար, օգտագործվել է 75 700 516,1 դոլար (միջոցների օգտագործման վերջնաժամկետը՝ 31.12.2024 թ.), Եվրոպական ներդրումային բանկից ստացվել է 60 մլն եվրո (64,3 մլն դոլար), օգտագործվել է 38 541 168,3 եվրո (միջոցների օգտագործման վերջնաժամկետը ՝ 29.12.2023 թ.): Եվրոպական հարևանության և գործընկերության գործիքի (ԵՀԳԳ) շրջանակներում ստացվել է 6 միլիոն եվրո դրամաշնորհ (6,43 միլիոն ԱՄՆ դոլար), (միջոցների օգտագործման վերջնաժամկետը՝ 30.04.2024 թ.), նույնքան էլ ստացվել է որպես տեխնիկական աջակցության դրամաշնորհ, օգտագործվել է 9 317 247 եվրո ։ ՀՀ համաֆինանսավորումը տվյալ Տրանշի շրջանակներում կազմել է մոտ 50 մլն դոլար։

Տրանշ 4-ում (Արտաշատ-Ագարակ ճանապարհահատված) ԵԱԶԲ-ից (ԿԶԵՀ) փոխառու միջոցները կազմել են 150 մլն դոլար, օգտագործվել է 2 508 893,5 դոլար (միջոցների օգտագործման վերջնաժամկետն է 30.12.2026 թ.): Եվս 236 մլն եվրո (252,92 մլն դոլար) Հայաստանը կներգրավի Վերակառուցման և զարգացման եվրոպական բանկից (ՎԶԵԲ) (միջոցների օգտագործման վերջնաժամկետն է 15.05.2032 թ.): Համաձայնագիրը ստորագրվել է մայիսի 15-ին՝ Երևանում ՎԶԵԲ-ի 33-րդ տարեկան ժողովի շրջանակներում: 4-րդ Տրանշի շրջանակներում ՀՀ համաֆինանսավորումը ս. թ. ապրիլի 30-ի դրությամբ կազմել է շուրջ 131 մլն դոլար:

Ըստ Ֆինանսների նախարարության՝ առաջիկայում Հայաստանը նախատեսում է ֆինանսական միջոցներ ներգրավել ևս մի շարք միջազգային գործընկերներից: Այսպես, արդեն պաշտոնական հայտ է ներկայացվել Եվրոպական ներդրումային բանկից 236 մլն եվրո վարկ ստանալու համար՝ Սիսիան - Քաջարան ճանապարհահատվածի (Հյուսիսային և Հարավային ենթաբաժիններ) կառուցման համար։ Նույն հատվածում (Հյուսիսային ենթաբաժին) Հայաստանը նախատեսում է աշխատանքները ֆինանսավորել ԱԶԲ-ի վարկով (236 մլն եվրո ստանալու պաշտոնական հայտ է ներկայացվել):

Նախնական պայմանավորվածություն կա Կայունացման և զարգացման եվրասիական հիմնադրամի (ԿԶԵՀ) հետ ՝ 200 մլն դոլար վարկ ստանալու համար ՝ Քաջարանի թունելի կառուցման նպատակով։ Զարգացման ֆրանսիական գործակալության և ՕՊԵԿ-ի Միջազգային զարգացման հիմնադրամի հետ ևս նախնական պայմանավորվածություն կա Բարգուշատի թունելի կառուցման ֆինանսավորման համար միջոցներ ներգրավելու վերաբերյալ (գումարի չափը ենթակա է ճշգրտման):

Թե էլի որքան գումար կպահանջվի ամբողջ ներդրումային ծրագիրը ֆինանսավորելու համար, ինչպես նաև երբ հնարավոր կլինի նախագիծն ավարտել, այսօր հարցը բաց է: Ինչպես ավելի վաղ ԱրմԻնֆո-ի թղթակցին հայտարարել էր Հայաստանի տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարար Գնել Սանոսյանը, հնարավոր չէ գնահատել ողջ ծրագրի արժեքը, քանի որ դեռևս կան հատվածներ, որոնց վերաբերյալ դեռևս չկան նախագծանախահաշվային փաստաթղթեր: Մասնավորապես, Արտաշատից մինչեւ Սիսիան 170 կիլոմետրանոց ճանապարհի նախագիծ մինչ օրս չկա, «թեեւ կա պատկերացում, թե ինչպես է անցնելու այդ ճանապարհը»։ Միևնույն ժամանակ, ՏԿԵՆ-ում վստահ են, որ նախագծի իրականացման ակտիվ փուլը կլինի 2025-2030թթ.: Արդեն վատ չէ՝ գոնե ինչ-որ որոշակիություն։