Երկրաշարժերն ու երաշտը կարող են էական ազդեցություն ունենալ Հայաստանի պարտքային կայունության վրա. ԿԶԵՀ վերլուծաբաններ

Արմինֆո.Կայունացման և զարգացման եվրասիական հիմնադրամի (ԿԶԵՀ) վերլուծաբանները պատրաստել են նոր աշխատանքային փաստաթուղթ ՝ "Հայաստանի, Ղրղզստանի և Տաջիկստանի պարտքային կայունության վրա տարերային աղետների հնարավոր ազդեցության գնահատումը":

Փաստաթղթի Հայաստանին վերաբերող հատվածում ԿԶԵՀ վերլուծաբանները նշել են, որ երկրում բնական աղետների հիմնական տեսակները, որոնք կարող են էական ազդեցություն ունենալ տնտեսական կայունության վրա, երկրաշարժերն ու երաշտն են: 1992-2023 թվականներին Հայաստանում առավել տարածված բնական աղետները եղել են փոթորիկները (38%) և ջրհեղեղները (23%):

Միևնույն ժամանակ, 1992-2023 թվականներին բնական աղետների տնտեսական ազդեցության վերաբերյալ տվյալների վերլուծությունը ցույց է տվել, որ առավելագույն վնասը պայմանավորված է երաշտով (170 միլիոն դոլար ՝ 2022 թվականի գներով): Հարկ է նաև առանձին նշել մեկ իրադարձություն ՝ 1988 թվականի Սպիտակի երկրաշարժը, երբ ընդհանուր վնասը կազմել է 34,6 միլիարդ դոլար (2022 թվականի գներով), իսկ զոհերի և տուժածների թիվը, համապատասխանաբար, մոտ 25 հազար և 1,6 միլիոն մարդ։ "Հաշվի առնելով տարերային աղետների հաճախականության եւ դրանց պատճառած վնասների վերլուծությունը, կարելի է եզրակացնել, որ երկրաշարժերը եւ երաշտը բնական աղետների հիմնական տեսակներն են, որոնք կարող են էական ազդեցություն ունենալ Հայաստանի տնտեսության եւ, որպես հետեւանք, պարտքային կայունության վրա", - նշել են ԿԶԵՀ վերլուծաբանները:

Վերլուծության համաձայն,  2012-2021թթ. Հայաստանում օդի ջերմաստիճանն բարձրացել է 1,6±C-ով, մինչդեռ, տեղումները նվազել են 4,7% - ով: Ջերմաստիճանի դիտարկված բարձրացումը հանգեցրել է հանրապետության լեռնային շրջաններում սառցադաշտերի մակերեսի արագ կրճատման. դրանց տարածական երկարությունը նվազում է տարեկան մոտ 8 մ-ով: Հետագայում Հայաստանի Հանրապետությանը սպասվում է կայուն տաքացում բոլոր եղանակներին: Տեղումների տարեկան միջին քանակը, հավանաբար, կպահպանվի ընթացիկին մոտ մակարդակի վրա, սակայն կանխատեսվում է տեղումների ինտենսիվության աճ փետրվար - մայիս ամիսներին, իսկ նվազում ՝ ամռան ամիսներին: Նվազագույն տեղումներ են սպասվում արևելյան և հարավային շրջաններում:

Հայաստանի համար ծովի մակերևույթից բարձրությունը ջերմաստիճանի և տեղումների տարածական բաշխումը որոշող գործոն է ։ Նվազագույն ջերմաստիճանը սովորաբար դիտվում է լեռնաշղթաներում, մինչդեռ, առավելագույն ջերմաստիճանը բնորոշ է հարթավայրային տարածքներին (Արարատի, Արմավիրի և Արագածոտնի մարզերում): Ամենաբարձր գագաթները կարող են ունենալ տարեկան մինչև 1000 մմ տեղումներ, մինչդեռ, հարթավայրային տարածքներում դրանք կարող են լինել ընդամենը 200 մմ:

Ընդ որում, Հայաստանին բնորոշ է երկրաշարժերի հետ կապված բարձր ռիսկը, որը պայմանավորված է խոցելիության բարձր աստիճանով, այդ թվում ՝ երկրի միջին ընկալունակության աստիճանով, սոցիալ-տնտեսական զարգացման անբավարար աստիճանով, սոցիալական անհամաչափության բարձր մակարդակով, բնակչության բարձր խոցելիությամբ: Երկիրն ունի բնական աղետների հետևանքների հաղթահարման թույլ հնարավորություններ, սոցիալական ցնցումների բարձր մակարդակ, պետական ցածր արդյունավետություն, առողջապահական խնդիրներ, հարմարվողականության միջին հնարավորություններ, ինչպես նաև հետազոտական գործունեության և ներդրումային հնարավորությունների ցածր մակարդակ:

Գրունտի արագացման պիկային ցուցանիշի համաձայն, , որն օգտագործվում է տարածքների սեկսմիկ վտանգի մակարդակը ցույց տալու համար, Հայաստանի տարածքի մեծ մասը ենթակա է երկրաշարժերի, ընդ որում, առավել ծոցելի է  Լոռու մարզի հարավային մասը: Խոշոր երկրաշարժի դեպքում հնարավոր են կապիտալի կորուստներ։ Օրինակ, Երևան քաղաքի տարածքում 6-7 բալ ուժգնությամբ երկրաշարժի դեպքում կապիտալի հնարավոր կորուստները կարող են կազմել մինչև 5,7 - 9,1 մլրդ դոլար կամ երկրի բոլոր ակտիվների արժեքի մինչև 9,8-15,7% - ը: Հայաստանում երկրաշարժերի միջին տարեկան վնասի չափը կազմում է 166,8 մլն դոլար, այդ թվում ՝ 44,2 մլն դոլար Երևանում (ամենաբարձր ցուցանիշը երկրում):

Հայաստանի Վիճակագրական կոմիտեի տվյալների համաձայն,  2022 թվականի վերջի դրությամբ երկրի մշտական բնակչության թիվը գնահատվում է 3 մլն մարդ, որոնց գրեթե երկու երրորդը ապրում է քաղաքներում։ 2022 թվականի հունվարի 1-ի տվյալների համաձայն, բնակչության ամենամեծ մասը մշտապես բնակվել է Երևան քաղաքում (36,9%), Արմավիրի  (8,9%), Արարատի (8,7%) և Կոտայքի (8,5%) մարզերում ։ Ամենաքիչը՝ Վայոց Ձորի մարզում է (1,6%): Հայաստանի ՀՆԱ-ի մակարդակը 2022 թվականին կազմել է 19,5 մլրդ դոլար:

2022 թվականի համախառն ավելացված արժեքի կառուցվածքում ամենամեծ կշիռը կազմել են մշակող և հանքային արդյունաբերությունը՝ 16,8%, մեծածախ և մանրածախ առևտուրը, ավտոմեքենաների և մոտոցիկլների վերանորոգումը ՝ 12,9%, գյուղատնտեսությունը և անտառային տնտեսությունը, ձկնորսությունը ՝ 11,6%, ֆինանսական և ապահովագրական գործունեությունը ՝ 8,9%, անշարժ գույքին առնչվող գործառնությունները ՝ 8,8%, շինարարությունը ՝ 7,6% ։ 2022 թվականին երկրում արտադրվել է 8,9 միլիարդ կվտ/ժ էլեկտրաէներգիա։ Ամենամեծ մասնաբաժինըպատկանում է ՋԷԿ-երին՝ 44%, Հայկական ատոմային էլեկտրակայանին՝ 32% - ից պակաս, իսկ հիդրոէլեկտրակայաններին՝ 22% ։

Ավելի վաղ ԱրմԻնֆո-ն հաղորդել էր, որ Կայունացման և զարգացման եվրասիական հիմնադրամի պորտֆելը Հայաստանում հասնում է 533 մլն դոլարի: Հայաստանում ոռոգման համակարգի արդիականացման գործընթացն արդեն ավարտական փուլում է: Հիմնադրամի ծրագրերի շրջանակներում Հայաստանում իրականացվում է 10 նախաձեռնություն, որոնց ընդհանուր արժեքը կազմում է ավելի քան կես միլիարդ դոլար: Նման նախագծերից մեկը ոռոգման համակարգի արդիականացումն է, որն ընդգրկում է երկրի բոլոր մարզերը ։ Այս նախագիծը, որի համար հատկացվել է 40 մլն դոլար, ուղղված է ջրի կորուստների նվազեցմանը և ոռոգելի տարածքի ավելացմանը։

ԿԶԵՀ նախագծային բլոկի գործադիր տնօրեն Անդրեյ Շիրոկովը նշել է գյուղատնտեսության ոլորտում ներդրումների կարևորությունը, որը կազմում է Հայաստանի ՀՆԱ-ի ավելի քան 10% - ը և հանդիսանում է եկամտի առանցքային աղբյուր շատ տնային տնտեսությունների համար: Ոռոգման ծրագրի իրականացման շնորհիվ Հայաստանում ոռոգելի հողատարածքների մակերեսը կավելանա մոտ 35 հազար հեկտարով ։ Բացի այդ, նախագիծը թույլ կտա վերականգնել 340 հազար մետր ջրանցք, ինչը կնպաստի գյուղական վայրերում աղքատության մակարդակի նվազեցմանը և զբաղվածության բարձրացմանը: ԿԶԵՀ-ը նաև ֆինանսավորում է հանրապետության համար կարևոր տարանցիկ ուղի հանդիսացող "Հյուսիս-Հարավ" տրանսպորտային միջանցքի հատվածների կառուցումը: Այդ միջանցքի 4-րդ հերթի կառուցման համար հատկացվել է 150 մլն դոլար ։ Բացի այդ, հիմնադրամն աջակցում է սոցիալական նախագծերին առողջապահության և էներգաարդյունավետության ոլորտներում:

Ներկայումս ԿԶԵՀ-ը դիտարկում է ևս 300 մլն դոլարի հայկական նախագծեր, ներառյալ Քաջարանի թունելի կառուցումը և 100 մլն դոլարի բյուջեի ֆինանսական աջակցությունը: Այս միջոցառումներն ուղղված են երկրի տնտեսական աճի և կայուն զարգացման ներուժի բարձրացմանը:

Կայունացման և զարգացման եվրասիական հիմնադրամը հիմնադրվել է 2009 թվականին ՝ մասնակից երկրներին ֆինանսական աջակցություն ցուցաբերելու նպատակով: Հիմնադրամը ֆինանսավորում է ռազմավարական ներդրումային նածագծեր և սոցիալական ծրագրեր: